Đình cổ Yên Thái

 

Bà Ỷ Lan, một nhân vật đã đi vào huyền thoại trong lịch sử của dân tộc ở thế kỷ XI - XII. Có nguồn tài liệu cho biết Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Yến, có tài liệu chép là Lê Thị Mênh, tên thụy là Phù Khánh Linh Nhân Thái Hậu. Người hương Thổ Lỗi, nay là vùng Dương Xá (Gia Lâm) và xung quanh. Xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo, Ỷ Lan là một cô gái xinh đẹp và chăm chỉ, hái dâu chăn tằm, quay tơ dệt lụa.
 

Bấy giờ vua Lý Thánh Tông đã 40 tuổi mà chưa có con trai nối dõi, nhà vua và triều đình rất buồn phiền, thường đi cầu tự ở các đền chùa. Một hôm, trăm quan rước xe vua Lý Thánh Tông đi cầu tự ở chùa Dâu (Thuận Thành, Bắc Ninh). Khi vua đi đến Thổ Lỗi, nhân dân các làng bên đường trai gái, già trẻ đều đổ ra xem rước vua, riêng cô Yến hái dâu thì lại khác thường, lòng cô dửng dưng trước đám rước vua. Xa xa, nghe tiếng chiêng trống khua vang, tiếng quân lính hò hét, nhân dân hò reo, cô vẫn không ngừng tay hái dâu. Tới khi kiệu vua tới gần, mọi người chạy ra đường xem rước, cô mới tạm dừng tay chốc lát, chỉ đứng tựa gốc cây, mắt lơ đãng nhìn xa…

Thấy bóng cô thôn nữ một mình thấp thoáng trong ngàn dâu xanh, Lý Thánh Tông lấy làm lạ, sai quân lính đòi cô đến trước xe hỏi chuyện. Cô Yến trả lời lưu loát, thông minh và ăn nói dịu dàng. Vua truyền đưa cô về kinh thành, sai xây cung điện riêng cho cô ở, gọi là cung Ỷ Lan - cái tên “dựa gốc lan” là để ghi nhớ sự tích nhà vua gặp người đẹp tựa gốc cây thủa nào…
 

Năm Quý Mão 1063, vua cho dựng cung Động Tiên của bà Ỷ Lan để ở, có dinh quan Thái giám liền bên để trông nom, bảo vệ. Cũng chính tại nơi đây, bà Ỷ Lan đã sinh ra Hoàng Thái tử Càn Đức, tức vua Lý Nhân Tông. Hiện nay chưa tìm được tư liệu nào ghi rõ chính xác năm xây dựng ngôi đình Yên Thái thờ Ỷ Lan. Song căn cứ vào 7 đạo sắc phong có tại đình, sắc có niên đại sớm nhất là Cảnh Hưng thứ 14 (1753), sắc muộn nhất là năm Khải Định thứ 9 (1924) thì có thể đoán định đình Yên Thái phải được xây dựng trước đó hàng trăm năm.
 

Quy mô kiến trúc chính của đình được xây dựng kiểu chữ công. Mở đầu kiến trúc là 3 gian tiền đình, một gian ngoại cung (ống muống), kiến trúc mới đơn giản, nối liền với 3 gian hậu cung. Gian chính giữa đặt tượng thờ bà Chúa tức Thánh bà Linh Nhân - Ỷ Lan, bên trái thờ tượng Mẫu, bên phải thờ Phật.
 

Nghệ thuật kiến trúc đáng quan tâm hơn cả, tập trung ở ba gian tiền tế với bộ khung vì kèo làm kiểu “Thượng chồng rường giá chiêng, hạ kẻ truyền”. Bốn bức cốn nách phía trước là tác phẩm chạm khắc độc đáo với thủ pháp chạm nổi, chạm lộng đề tài truyền thống tứ linh (long, ly, phượng, mã), rồng cuốn thuỷ. Hậu cung xây tường bưng kín ba bờ, phía trước tạo ra hai mái giống như tiền đường, bộ khung đỡ đơn giản, kiểu “kèo cầu quá giang vượt”. Đình đã trải qua nhiều lần tu bổ. Bài ký ghi trên bia “Báo ơn công đức” đắp tại đình ghi “Đình được tu bổ năm Tự Đức thứ 10 (1857), đến năm 1926, đình được làm thêm ngoại cung (ống muống)”. Năm 2000, trong dịp kỷ niệm 990 năm Thăng Long – Hà Nội đình lại được tu sửa một số bộ phận kiến trúc khác.
 

Lễ hội truyền thống đình Yên Thái được tổ chức hàng năm Xuân Thu nhị kỳ, để kỷ niệm ngày sinh 15/3 đến 17/3 âm lịch, ngày hóa 23/7 đến 25/7 âm lịch của Thái Hậu. Đình Yên Thái đã được Bộ Văn hoá Thông tin (nay là Bộ VHTTDL) công nhận là di tích lịch sử văn hoá năm 1995.