Đá ong trong kiến trúc cổ Đường Lâm

Đá ong có trong các kiến trúc của làng cổ Đường Lâm

Nó có bề mặt xù xì, mộc mạc, vết lõm đều nhìn giống như bề mặt của những tổ ong, những viên gạch đá ong được chính những người dân ở Đường Lâm nói riêng và xứ Đoài nói chung tự khai thác từ chính trong lòng đất của quê mình. Những bức tường nhà bếp, cổng, giếng được xây dựng bằng đá ong đã song hành cùng lịch sử của làng.

Đá ong có những ưu điểm nổi bật như: từ lòng đất được đưa lên gặp không khí mỗi ngày một rắn, nhà xây sẽ đảm bảo mát mẻ về mùa hè, ấm áp vào mùa đông, ít mọc rêu trơn. Ngày xưa, ở những vùng quê nghèo và xa thì không có tiền mua xi măng hay vôi cát để vít nối các mạch đá mà chỉ cần lấy đất sét, đất mịn hoặc bùn non trộn với trấu để làm vít mạch. Mạch nước ở trong những vỉ đá ong phun ra rất trong và mát, ít cặn đá, không mùi, pha nước chè xanh uống rất ngọt. Nơi khai thác đào hố không bị lở, vỡ. Bề mặt đất nơi ẩn chứa các vỉa gạch có thể đào đánh, mặt đất rất khô, không trơn hay nhão vì có nhiểu viên sỏi dù to hay nhỏ nên không gây bẩn và tạo bùn như những nơi khác, sau trận mưa là khô ngay, không gây trơn hay nguy hiểm cho người đi bộ và các phương tiện tham gia giao thông. Vùng đất để khai thác đá ong cũng tạo ra nhiều hợp chất, chất dinh dưỡng cho một số cây ăn quả, hoa màu, cây gỗ, thân mềm phát triển. Ao hồ đào ở vùng đất này, nuôi cá bảo đảm nguồn nước trong, ít bùn. Tuy nhiên, đá ong cũng có những hạn chế như không xây được nhà cao tầng, trong đá có chứa kim loại nên vùng này hay dễ bị hút sấm sét, các hố nơi khai thác thường tạo ra những vũng, ao, rất sâu và sau khi đánh đá xong sẽ tạo ra những nơi rất nguy hiểm cho con người.

Từ con mắt và kinh nghiệm của những người thợ (thông thường là cao tuổi), họ tự phán xét và đánh giá từng dải cát để đánh giá chỗ này hay chỗ kia xuất hiện đá tốt. Thông thường loại đá xấu (đá thối) tồn tại ở những nơi đất thấp, còn loại đá tốt thường ở nơi đất cao, có những nơi chỉ đào được 12 lượt 12 viên theo độ cao từ trên xuống dưới là hết đá tốt, ưng ý. Cá biệt có những chỗ gặp “tổ” đá chỉ cần từ 4 – 6 m2 là có thể đào được 1000 viên.

* Thợ đào đánh đá:

Phải là những người khỏe mạnh (đàn ông), độ tuổi từ 18 – 60, người trong nhà có ông cha làm thì truyền nghề lại cho con cháu sẽ tốt hơn; người khỏe mạnh có thể đào được 40 viên/ ngày. Còn bình thường đào được 30 viên/ngày. Khi đào xong thợ phải dùng con mắt và sự sáng tạo của mình để gọt, tạc và tạo dáng cho viên đá thẳng, chuẩn và đẹp. Một viên đá có kích thước: dài khoảng 36cm, rộng khoảng 20cm, dày khoảng 20cm, nặng khoảng 18 – 20kg. Viên đá cần bảo đảm thẳng, sắc cạnh.

*Dụng cụ đào đá:

Dùng xà beng, thuổng, cuốc chim, cuốc bản, găng tay sợi, xẻng, giày vải mềm…

Xà beng được đánh dẹp dài 1,2m hay 1m. Lúc gạch lên hơi mềm nhưng sau đó gặp không khí sẽ cứng dần.

Những người thợ đánh đá ong phải là người ăn, uống, ngủ khỏe. Mùa hè họ dùng cơm (gạo tẻ ngon, dẻo được cấy ở đồng ruộng đất quê hương) ăn nóng với canh cua, cà pháo, canh mướp mùng tơi hay canh bầu nấu râu tôm, thức ăn là đậu phụ luộc chấm mắm tép, thịt ba chỉ sốt đậu phụ, cà chua.

Mùa đông, họ ăn cá kho tương, mắm tép, cá khô, rau sắn xào tép, cá lẹp, muối lạc muối vừng, hay thịt gà mía kho gừng với nước hàng lá chanh.

Ở một số vùng quê khác của xứ Đoài hay miền Trung cũng đào được gạch đá ong nhưng loại gạch chất lượng tốt nhất vẫn phải khai thác ở vùng Đường Lâm – Sơn Tây và một số xã của huyện Thạch Thất, Quốc Oai, nhưng ngày nay, ở Làng cổ Đường Lâm hầu như không còn người khai thác loại đá ong này.

Những ông chủ xây dựng ở những khu vực như Hà Nội, Hải Phòng hay những nơi khác thường cho người lên vùng này để đặt mang về xây dựng những công trình của mình như: phục hồi tu bổ di tích, xây biệt thự, nhà nghỉ dưỡng, giải khát… Cổng, lát đường đi, những bức tường được xây bằng gạch đá ong sẽ tạo điều kiện và là môi trường tốt cho một số loại cây leo phát triển, tạo dáng và tô đẹp cho nét cổ kính của công trình như: lá trầu không, mơ tam thể, xương rồng, hoa giấy, vẩy ốc và một số loại hoa, cây leo bám khác.

Ở miền quê bán sơn địa xứ Đoài này, những viên gạch đá ong như những nhân chứng hữu hình trầm mặc để biểu hiện cho tâm hồn, cốt cách của người nông dân xứ sở: luôn cần cù, chịu khó, nhẫn nại, luôn biết sáng tạo, lao động, vượt khó qua mấy thế kỷ nay đã cùng đoàn kết cùng dân tộc Việt sáng tạo ra nền văn hiến truyền thống quý báu của xứ Đoài và hiện đang cùng nhau nắm bắt lấy những cơ hội, thời cơ để xây dựng cuộc sống gia đình ấm no, hạnh phúc quê hương mỗi ngày một giàu đẹp văn minh.